Keneler zorunlu kan emici dış parazitler olup Arachnida sınıfında yer alan eklem bacaklılardır. Böceklerle arasında morfolojik ve biyolojik yönden farklılıklar vardır. Yumurta dönemleri haricinde, diğer gelişme dönemlerinde konaklarından kan emmek zorundadırlar. Kenelerin farklı gelişme dönemlerinde  konaklardan kan emebilme özelliği konaklara hastalıkları bulaştırmanın temelini oluşturur.

KENELERİN BİYOLOJİSİ

Keneler larva, nimf ve ergin dönemlerinde beslenme ihtiyacı başta olmak üzere; yumurtlayabilmek, gömlek değiştirebilmek ve sperm üretebilmek için hayvanlardan kan emmek zorundadırlar.

Ixodidae ve Argasidae ailesindeki kenelerin biyolojileri farklılık göstermektedir. Ixodidae ailesinde yaşam döngüsü yumurta, larva, nimf ve ergindir. Dişi ve erkek pire konak üzerinde kan emerken çiftleşir. Dişi kene 24-48 saat içinde kan emer ve doyar. Konaktan ayrılan dişi kene yumurtlamak için ot, yaprak ve taşların altına yerleşir ve 1-2 günde yumurtlamaya başlar.   

Dişinin yumurtlama miktarı ve süresi kan emme miktarına, kene türüne ve dış faktörlere bağlıdır. Ixodidae kenelerinin dişileri yumurtladıktan sonra, erkekleri de çiftleştikten sonra ölürler. Ixodidae keneleri çoğunlukla merada bulunduklarından dolayı mera kenesi olarak adlandırılır.

Argasidae keneleri, yumuşak kene olarak adlandırılır. Argasidaeler meskende bulunduklarından dolayı bunlara mesken kenesi de denir. Bu nedenle konak bulmada pek fazla sıkıntı çekmezler. Sadece larvalar konak üzerinden ayrılmayıp nimf oluncaya kadar kalır. Nimf olduktan sonra kan emmek için geceleri konağa gelir. Kan emme ve doyma süreleri oldukça kısadır. Gündüz meskende yarık ve çatlaklarda saklanırlar. Geceleri kan emmek için konağa gelirler. Her çiftleşme sonrası dişi kene 12-70 arası yumurtayı çatlaklara ve yarıklara bırakır. Çiftleşen erkek kene ve yumurtlayan dişi kene ölmez.

KENELERİN TAŞIDIĞI BAZI HASTALIKLAR

Keneler ile taşınan hastalıklar ülkemizde de görülmektedir. Hem hayvanlarda hem de insanlarda hastalık oluşturup bazen ölümlere sebep olmaktadır.

BABESİOSİS

Babesiosis konakları; karnivorlar, domuz, ruminant, tek tırnaklılar, kemiriciler ve insan gibi memeliler olan Ixodidae ailesindeki keneler ile taşınan bir protozoon hastalığıdır. Hastalığın hayvanlarda verim düşüklüğüne ve ölümlere sebep olması sebebiyle hayvancılıkta önemli bir yeri vardır.

Enfekte kene, konağını ısırması ile tükürük bezinde bulunan etkenleri taşır. Yüksek ateş, anoreksi, anemi, sarılık ve hemoglobinüri klinik belirtileridir. Teşhis için hastalığın endemik bulunduğu bölgede klinik belirtiler hastalığı düşündürür.

HEPATOZOONOZİS

Hepatozoonosis, ülkemizde Hepatozoon canis tarafından oluşturulan protozoon hastalığıdır. Son konak, köpek ve yabani karnivorlardır.  Rhipicephalus sanguineus adlı kahverengi köpek kenesi etkene vektörlük yapar. Ixodidae ailesinde yer alan diğer kenelerin de hastalığın taşınmasında rol oynadığı söylenmektedir.

Bulaşma köpeklerin keneleri ağıza alıp yemesi ile oluşur. Kenenin yumurtalarının alınması sonucu köpeğe bulaşır ve gelişimine devam eder. Başka bir kenenin köpekten kan emmesi ile H. canis keneye geçer ve bu şekilde yayılır. Kenelerin tükürük salgısında etken bulunmadığı için kene ısırması ile hastalık bulaşmaz. Hastalığa yakalanan köpeklerde her zaman klinik belirti şekillenmeyebilir. Ateş, kaşeksi, depresyon, anemi, göz ve burundan akıntı görülen önemli belirtilerdir. Ağrılı ve isteksiz hareket, lenf yumrularında büyüme, boyun, gövdede dik duruş ve sertlik dikkat çeker. 

LYME HASTALIĞI (BORRELİOSİS)

Lyme hastalığı, Borrelia burgdorferi tarafından oluşturulan , Ixodes cinsine bağlı keneler tarafından taşınan bir spiroket hastalığıdır. Hastalık; insan, köpek, at, sığır ve koyunlarda olmak üzere kedilerde de görülmektedir. Hastalık etkeni Ixodes dışındaki diğer kenelerde, sivrisinek ve geyik sinekleri tarafından taşınsa da insanlara bulaşmada en etkili olarak bilinen I. ricinus’tur. 

Göçmen kuşların da hastalığın dünyaya yayılmasında rol oynadığı bilinmektedir. Kene ısırmasından sonra deride görülen Erythema Chronicum Migrans (ECM) adı verilen deri lezyonu hastalığın ilk klinik belirtisidir. 

Hastalığın diğer klinik belirtileri hastalar arasında farklılık gösterebilir. Sinir sistemi, eklemler ve kalp bu hastalıktan etkilenebilen organlardır.

Hastalığın tanısında klinik ve epidemiyolojik bulguların yanı sıra laboratuvar muayenesinden de yararlanılır.

EHRLİCHİOSİS

Ehrlichia zorunlu, hücre içi riketsial bir etkendir. Bilinen Ehrlichia türleri E. bovis, E. ovis, E. chaffeensis, E. ewingii ve E. canis’tir. Bu etkenler Ixodidae ailesine ait keneler ile nakledilir .

Veteriner hekimlik açısından önemli olan Canine Monocytic Ehrlichiosis tüm dünyada özellikle de tropikal ve subtropikal bölgelerde yaşayan köpekler ve diğer karnivorlarda yayılım göstermiştir. Hastalık, R. sanguineus isimli kenelerle E. canis’in köpeklere taşınması ile oluşmaktadır.

Hastalık akut, subklinik ve kronik olarak üç klinik formda gözlenmektedir. Akut formda depresyon, letarji, anoreksi, şiddetli kilo kaybı, ateş, göz ve burun akıntısı, güç solunum, lenfadenopati, ekstremite ve skrotumda ödem, nadiren  burun kanaması ve merkezi sinir sistemi bulgularının da ortaya çıktığı görülmüştür. Akut fazda kendiliğinden iyileşen köpeklerin tekrar normal kilolarına ulaştığı ve ateşin normal sınırlara döndüğü, subklinik formda ise yıllar boyu sürdüğü bilinmektedir.

Bu dönemlerde hastalığın teşhisi yapılmadığında kronik forma dönüştüğünü, uzun süre semptom göstermeden seyrettiği ve bağışıklık sistemi etkilendiğinde ise klinik bulguların akut forma oranla daha şiddetli olarak ortaya çıkabileceği bilinmektedir. 

KIRIM KONGO KANAMALI ATEŞİ

Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA), Bunyaviridae ailesine bağlı Nairovirus soyundan virüslerin meydana getirdiği, patojenitesi yüksek, öldürücü, kenelerle bulaşan zoonoz bir hastalıktır.

Hastalık dünyanın birçok yerinden bildirilmiştir. Türkiye’deki durum ise 2002 yılında Tokat ve Sivas illerinde klinik belirtiler ile ortaya çıkmıştır. Aynı yıl Sağlık Bakanlığı’nın verilerine göre hastalığa yakalanan insan sayısı 150, ölü insan sayısı 6 olarak tespit edilmiştir. Ölüm oranları her yıl artarak devam etmektedir. 2007 yılında vaka sayısı 510’a, ölü sayısı ise 28’e ulaşmıştır.

Virüs, birçok evcil ve yabani hayvanı enfekte etmekte ve hastalık hafif seyretmektedir. Birçok kuş türü virüse karşı dirençli olsa da virüsün yayılmasında önemli rol oynarlar. 

Hayvanlardaki ve insanlardaki hastalık enfekte kenelerin ısırması ile başlar. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi vektör özellikleri nedeniyle mevsimsel bir hastalıktır. Vektör kenelerin hareketleri sıcak mevsimde arttığı için hastalık bu dönemlerde görülür.

Kırım Kongo Kanamalı Ateşinin bulaşmasında Hyalomma soyuna ait keneler  büyük bir yere sahip olmakla birlikte, 30 civarında kene türünün bu hastalığı bulaştırabileceği bildirilmektedir. Türkiye’de hastalığın yayılmasından H. m. marginatum isimli kene sorumludur. Bu keneler Şubat ile Aralık ayları arasında hayvanlar üzerinde görülürler.

Ateş, baş ağrısı, halsizlik, aşırı duyarlılık, ekstremite ve sırtta şiddetli ağrı, iştahsızlıkla başlar. Bazen kusma, karın ağrısı veya ishal olabilir. İlk günlerde yüz ile göğüste peteşi ve gözlerde kızarıklık dikkati çeker. Gövde ve ekstremitelerde ekimozlar oluşabilir. Burun kanaması, hematemez, melena ve hematüri sıktır. Bazen vajinal kanama da olabilir. Genellikle hepatit görülür. 

Kene tarafından ısırılma ile virüsün alınmasını takiben hastalığın ortaya çıkma süresi genellikle 1-3 gündür. Enfekte kan, vücut sıvıları veya diğer dokulara doğrudan teması sonucu bulaşmalarda bu süre 5-6 gündür .

Tanıda, etkenin RNA’sının izolasyonu, virüs antijeninin ve antikorların serolojik olarak gösterilmesi esasına dayalı yöntemler kullanılmaktadır .

Kırım Kongo Kanamalı Ateşi hastalığının kontrolünde bilinçli korunma tedbirlerinin alınması oldukça önem kazanmaktadır. Epidemilerin kontrolünde, kişisel korunma önlemlerinin alınması ve kene sayısının azaltılması amaçlanmaktadır.

BLOG YAZISINDAKİ BAZI TERİMLERİN ANLAMLARI 

Hemoglobinüri : İdrarda oksijen ve karbondioksitin taşınmasına izin verdiği için kanda gerekli olan ancak genellikle idrarda bulunmayan bir protein olan hemoglobinin varlığını ifade eder.

Kaşeksi : Beslenme işlevlerinin tümüyle bozulmasıyla oluşan ileri derecedeki zayıflık.

Letarji : Yaşama işlevlerinin çok zayıfladığı, çok derin ve sürekli patolojik uyku durumu.

Anoreksi : İştahsızlık.

Skrotum : Testislerin içinde bulunduğu torba benzeri yapı.

Hematemez : Kusma yoluyla kan gelmesi.

Melena : Katran benzeri siyah renge sahip, normal dışı, kötü kokulu dışkıya verilen addır.

Hematüri : İdrarda kan görülmesi.

Bu blog yazısı Vet. Hek. YUNUS EMRE AŞICI tarafından doğrulanmıştır.

Kaynaklar;

Allen C, Steere MD, 2003. Lyme disease, http://www.peteducation.com/article.cfmcls=2&cat=1621&articleid=7444,(2023).

Baneth G, Samish M, Shcap V, 2007. Life cycle of Hepatozoon canis (Apicomplexa: Adeleorina: Hepatozoidae) in the tick Rhipicephalus sanguineus and domestic dog (Canis familiaris). J Parasitol, 93: 283-99.(2023)

Bramer WG, Schaefer JJ, Wanger ER, Ewing SA, Rıkıhısa Y, Needham GR, Jittapalapong S, Moore DL, Stich RW, 2005. Transstadial and intrastadial experimental transmission of Ehrlichia canis by male Rhipicephalus 

sanguineus. Vet Parasitol, 131: 95–105.(2023)

Breistschwerd TB, 1999. Rickettsial disease in dogs. http: nbb.embory.edusaint/ Rickettsial Disease.html.(2023)

Çiçek, H. S. (2009). Kene . Kocatepe Veterinary Journal , 2 (2) , 61-64 . Retrieved from (2023)

https://dergipark.org.tr/tr/pub/kvj/issue/10397/127239

Dodurka HT, Bakılel U, 2002. Bir köpekte Ehrlichiosis olgusu. İÜ Vet. Fak Derg, 28: 11-16

(2023)

Elaldı N, 2007. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi hastalığında klinik özellikler ve tedavi. 15. Ulusal Parazitoloji Kongresi. Kasım, 18-23, Kayseri ve Ürgüp.(2023)

Erdeğer J, Sancak A, Ataseven L, 2003. Köpeklerde Ehrlichia canis’in indirekt fluoresan antikor (IFA) testi ve Dot-ELISA ile saptanması. Turk J Vet Anim Sci, 27: 767-773.(2023)

Ergönül O. (2006). Crimean-Congo haemorrhagic fever. The Lancet. Infectious diseases, 6(4), 203–214, (2023)

https://doi.org/10.1016/S1473-3099(06)70435-2

Ertürk A, 2007. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA)-Crimean Congo Haemorrhagic Fever (CCHF).http://www.etlikvet.gov.tr/Vethalksagligi/krkongo.htm.(2023)

Gargılı A, 2007. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi: Güncel durum ve bugüne kadar yapılan çalışmalar. 15. Ulusal Parazitoloji 

Kongresi. Kasım, 18-23, Kayseri ve Ürgüp.(2023)

Güçlü HZ, Karaer KZ, 2007. Ankara yöresinde sportif ve gösteri amaçlı yetiştirilen atlarda Babesia caballi (Nuttall, 1910) ve Theileria equi (Syn. Babesia equi, Laveran, 1901)’nin yayılışının polimeraz zincir reaksiyonu ile araştırılması. Türkiye Parazitol Derg, 31: 89-93.

(2023)

Güven E, 2005. Kenelerde tükürük bezi ve beslenme fizyolojisindeki önemi. Seminer. A. Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Parazitoloji Doktora Programı. Ankara.(2023)

Jongejan F, Uilenberg G, 2004. The global importance of 

ticks. Parasitology, 129: 3-14.(2023)

Kara A, 2002. Tularemi (Erişim adresi: 

http://www.pediatri.hacettepe.edu.tr/Katki/2002-1/tularemi (2023)

Karaer Z, Nalbantoğlu S, 2005. Protozoon Hastalıklarında Tedavi. Burgu A, Karaer Z (eds). Parazit Hastalıklarında Tedavi. Meta Matbaacılık, İzmir. s.15-18.(2023)

Karaer Z, Yukarı BA, Aydın L, 1997. Türkiye Keneleri ve Vektörlükleri. Özcel MA, Daldal N (eds). Artropod Hastalıkları ve Vektörler. Türkiye Parazitoloji Derneği Yayın No: 13. 

İzmir. s. 363-434. (2023)

Merdivenci A, 1969. Türkiye Keneleri Üzerine Araştırmalar, Kurtulmuş Matbaahası, İstanbul.

(2023)

Mullen G, Durden L, 2002. Medical and Veterinary Entomology. Academic Press. London.(2023)

Nash H, 2007. Hepatozoon canis. (Erişim adres:http://www.peteducation.com/article.cfm?cls=2&cat=1621&articleid=7444.(2023)

Özdarendeli A, 2007. KKKA Hastalığının Etiyolojisi ve Patogenezi. 15. Ulusal Parazitoloji Kongresi. Kasım, 18-23, Kayseri ve Ürgüp.(2023)

Sonenshine DE, 1993. Biology of Ticks, Volume 2, Oxford University Press.(2023)

T.C. Sağlık Bakanlığı, 2005. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, 2.Baskı, Onur Matbaacılık Ltd. Şti. Ankara.(2023)

Tunçer Ulukartal,B.”Kene ile Hayvanlara Bulaşabilen Hastalıklar ve Kene Tedavisinin Önemi”.https://www.tavsiyeediyorum.com/makale_6847.htm .(2023)

Vatansever Z, Uzun R, Estrada-Pena A, Ergönül Ö, 2007. Crimian-Congo Hemorrhagic Fever in Turkey. Ergönül Ö,Whitehouse CA (eds). Crimian-Congo Hemorrhagic Fever, A 

Global Perspective. Published by Springer, Netherlands. p. 59-74.(2023)

Vatansever Z, 2007b. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi: Vektörlerin Ekolojisi. 15. Ulusal Parazitoloji Kongresi. Kasım, 18-23, 

Kayseri ve Ürgüp.(2023)

Vatansever Z, 2007a. Keneler. http://www.klimik.org.tr/KKHA/Keneler%20ve%20CCHF.pdf. (2023).

Voyvoda H, Pasa S, Üner A, 2004. Clinical Hepatozoon canis infection in a dog in Turkey. J Small Anim Prac,45: 613–617.(2023)

Weisbrod AR, Johnson RC, 1989. Lyme disease and migrating birds in the Saint Croix River Valley. Appl Environ Microbiol, 55: 1921-1924.(2023)

Wilske B, Fingerl V, 2000. Diagnosis of Lyme borreliosis.How to corroborate suspected borreliosis. MMW Fortschritte de Medizin, 142: 28-31.(2023)

Weisbrod AR, Johnson RC, 1989. Lyme disease and migrating birds in the Saint Croix River Valley. Appl Environ Microbiol, 55: 1921-1924.(2023)

Yücel A, Çalışır B, 1997. Lyme hastalığı ve vektörleri. Özcel MA, Daldal N (eds). Artropod Hastalıkları ve Vektörler. Türkiye Parazitoloji Derneği Yayın No: 13. İzmir. s.435-458.(2023)