VETEXPLAIN

Hayvanların Mitolojideki Yeri

İnsanlar yaratılışından itibaren çevresini, gökyüzünü, doğayı, hayvanları kısacası evrenin içinde bulunduğu konumda gördüklerinden bir anlam çıkarmaya çalışmıştır. Bunu kimi zaman korunma içgüdüsünden kimi zamansa merak duygusundan dolayı yapmıştır.  Her toplum yaratılışı anlama çabasını kendi kültür ve değerleri ile sembolize ederek yorumlamış ve bugün mitoloji (=söylence) dediğimiz birçok efsaneye dönüştürmüştür. Bu yazımızda da mitolojilerde önemli yer…

Mehmet Ali KIRBIYIK
10–15 dakika
, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

İnsanlar yaratılışından itibaren çevresini, gökyüzünü, doğayı, hayvanları kısacası evrenin içinde bulunduğu konumda gördüklerinden bir anlam çıkarmaya çalışmıştır. Bunu kimi zaman korunma içgüdüsünden kimi zamansa merak duygusundan dolayı yapmıştır. 

Her toplum yaratılışı anlama çabasını kendi kültür ve değerleri ile sembolize ederek yorumlamış ve bugün mitoloji (=söylence) dediğimiz birçok efsaneye dönüştürmüştür. Bu yazımızda da mitolojilerde önemli yer tutmuş, en bilinen hayvan motiflerini işleyeceğiz.

İnsanoğlu kutsallaştırdığı varlıklara resim, heykel ve totemler aracılığı ile tapmış; bunların içinde ilahi bir ruhun (anima) bulunduğunu düşünmüştür. Kutsallaştıran bu varlıklar; bazen hayvanlar bazen ise güneş, ay gibi ulaşamadıkları ve anlamadıkları kavramlar olmuştur. 

Geçmişe bakılıp hayvanların ilahlaştırılması incelendiğinde görülen ilk şeyin insanların korkusu olduğu çok açıktır. Fakat insanoğlu bu korkusunu bir amaca yöneltip hayvanların gücünü ve doğasını anlamaya çabalamış, anladıkça da onlara karşı beğeni duymuştur. 

Hayvanların daha güçlü olması insanların onlara beğeni duymasını sağlamış. Kısacası hayvanların kendilerinden daha yüksek canlılar olduğuna inanmışlardır. Bu dönemdir ki biz insanlar, hayvanların üstünlüğünü kabul etmiş ve onları ilahlaştırmışız. (=zoomorfik adı verilen “hayvan biçimli tanrılar dönemi)

Zoomorfik dönem giderek zayıflamış ve insan-hayvan hibrit tanrılara inanılmıştır. Bu zayıflama tanrıların insan görünümü almasına kadar devam etmiştir ki bu dönem ise antromorfik dönemdir. ( Tanrı artık insan görünümlüdür.)

–Altan ARMUTAK, İstanbul Üniversitesi Vet. Fak. Derg. ,Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi, 1, Memeli Hayvanlar, syf.412

Ayrıca Dr. Öğr. Üyesi Altan ARMUTAK ile hayvanların Mitolojideki Yeri adlı videomuza bu linkten ulaşabilirsiniz.https://www.youtube.com/watch?v=PufRgDCKzVU&t=1s

Şimdi ise birçok mitte kendine yer bulmuş olan hayvanların en bilinen efsanelerinde küçük bir yolculuğa çıkalım.

Mitolojilerde Kurt

  • Kurt figürü; Türk Mitolojisinde kendini fazlasıyla gösteren, ana-ata rölünde olan, en önemli ve en bilinen motiftir. Türk boyları kendilerinin bir bozkurttan geldiğine inanır. Ergenekon ve Bozkurt destanlarında kurt figürü yücedir. İtalya’ nın başkenti Roma’nın kuruluşu ile ilgili olan Romulus ve Remus efsanesi de Ergenekon ve Bozkurt efsanesi gibi kurtların insanı yetiştirdiği bir destandır. 
  • Yunan Mitolojisinde de Lycaon adlı kurt adam motifi bulunmaktadır. Çeşitli kaynaklarda Arkadia kralı olan Lycaon’un ve ailesinin çok kibirli olduğundan ve dinsizliklerinden bahsedilir. Zeus bu durumlarını kendi gözleriyle görmek isteyip yoksul bir adam kamuflajında kralı ziyaret eder. Konuğunun tanrı olmasından şüphelenen kral, Zeus’a bir çocuğun etini yemek olarak sunar. Öfkelenen Zeus, Lycaon ve ailesini kurda dönüştürerek cezalandırır. Bu mit kurt adamların kaynağı olarak kabul edilmektedir..
  • İskandinav Mitolojisinde ise düzenbazlık tanrısı Loki’ nin çocuğu olan dev kurt Fenrir, kıyamette (Ragnarok) Odin’i öldürecektir. Aynı zamanda Fenrir’ in çocukları da güneş ve ayı yutacaktır.

Mitolojilerde At

  • At totemi, “12 Hayvanlı Türk Takviminde” de geçer ve 7.yılı temsil eder. Aynı zamanda Hz. Hızır  ölüme bir çare ararken kanatlı ve yüzebilen atlara rastladığı ve bu atların Kaf Dağının ardındaki Süt Gölünde yaşadığına inanılır. Fakat Hz. Hızır’ın bu atları yakalayamadığı daha sonra ise Süt Gölüne şarap karıştırarak atları sarhoş bir şekilde yakalayıp kanatlarını kopardığı rivayet edilir.
  • İskandinav Mitolojisinde de düzenbazlık tanrısı Loki’ nin çocuğu olan ve atların en iyisi olarak bahsi geçen 8 ayaklı, inanılmaz kuvvetli bir at bulunur. Bu at Sleipnir’ dir, atların en hızlısıdır ve asla yorulmaz. Gökyüzünü, diyarları ve denizleri 9 diyar boyunca aşarak ulu tanrı Odin’ e gittiği her yere eşlik eder. Aynı zamanda ata binerek Helheime yani ölüler diyarına giden Odin (Woden)’ in yolculuğu, İskandinav paganizminin kalıntısı ve sembolik olarak şaman ruhlarının ayinleri sırasında öteki dünyaya gitmesi ile ilişkilendirilir.
  • Yunan Mitolojisinde ise tanrıça Athena tarafından lanetlenen ve bu laneti ona bakanı taşa çeviren yılan başlı bir canavara dönüşen Medusa’nın Perseus tarafından ayna kullanarak başının kesilmesiyle Pegasus adı verilen kanatlı atın da önemli bir yeri bulunmaktadır. Pegasus hayatı boyunca tanrıların dağı olan Olympos Dağında yaşamış ve sanatçılara ilham kaynağı olmuştur. Tanrı Zeus; oldukça güzel, nazik, saf ve iyi kalpli olan bu kanatlı atı sadakati ve hizmetleri dolayısıyla bir takım yıldızı haline getirdiğine inanılır. Türk mitolojisinde de Pegasus gibi kanatlı bir at olan Tulpar bulunur.
  • Aynı zamanda Yunan Mitolojisinde yarı at yarı insan biçimindeki Centaur (Centor) adı verilen savaşçı at adamlar bulunur. Alt vücutları at, üst vücudu insan görünümündedir. En çok bilineni de babası  titan Chronos (Kronos) olan at adam Chiron (Kheiron)’ dur. Hekimliğin kurucularındandır ve de hastalık iyileştirmede büyük ün kazanır. Hekimlik bilgileri ise daha doğmadan tanrı Apollo tarafından verilmiştir. Daha sonra ise Chiron tıp tanrısı olan Aesculap’ a hekimliği öğretmiştir.

Mitolojilerde Kedi

  • Özellikle Antik Mısır’da kedileri kutsal saymışlardır. Tahıl stoklarına zarar veren kemirgenleri ortadan kaldırmak için kediler kullanılmıştır. Bastet (Baast, Bast, Ubasti, Baset) adı verilen kedi/ dişi aslan kafalı bereket tanrıçası bulunmaktadır. Bastet baş tanrı olan güneş tanrısı Ra’nın kızlarından birisidir ve güneş ışınlarının berekete getiren gücünü temsil eder. Orta Krallık döneminde de Bastet’ in aslan görünümü yerini kediye bırakmıştır. 
  • Aynı zamanda kediler o dönemlerde ölünce özel bir mezarlığa mumyalanarak ve de altın küpe gibi değerli mücevherlerle gömülmüştür.
  • Daha sonraları ise kediler, karanlıkla ilişkilendirilmiş ve de korkulmuştur. Orta Çağ’ da ise cadı avlarında cadıların kedilere dönüştüğüne inanılmış bu yüzdendir ki kediler de avlanılmıştır. Bu kedilere düşman olma da farelerin artıp kara ölüm adıyla bilinen vebanın patlak vermesiyle sonuçlanmıştır.

Mitolojilerde Aslan

  • Mısır Mitolojisinde savaş, ateş, dans, yıkım ve intikam tanrıçası olan Ra’nın kızı dişi aslan başlı Sekhmet (Katliamın Leydisi) bulunur. Adı “güç, kuvvet, kudretli, her şeye gücü yeten” anlamlarına gelir. Ölüler Kitabı’ nda Sekhmet’ ten hem yıkıcı hem de yaratıcı bir güç olarak bahsedilir. Anlatılan birçok hikayede ise Ra insanlığa sinirlenir ve cezalandırılmaları için Sekhmet’ i dünyaya gönderir. Toprak Sekhmet tarafından insan kanına bulanır, neredeyse insanlık yok olmuştur. Bu katliamı gören Ra ise insanlara merhamet göstererek ona durmasını emreder. Fakat kanın tadına bakıp buna bağımlı hale gelen (tarihteki ilk vampir olarak düşünülür) dişi aslan Sekhmet, Ra’yı dinlemez. Ra ise bunu sonucunda Nil Nehrine nar suyuyla boyanmış binlerce birayı dökerek göle kan görünümü verir ve Sekhmet kana susamışlığını bastırmak için nehri çok hızlı bir şekilde içer, ki sonunda sarhoş olup günlerce uyur. Sonrasında da kana susamışlığı bastırılmış şekilde uyanır. Bunun sonucunda da dünyadaki dehşet sona erer.
  • Yunan Mitolojisinde Herkül’ e verilen 12 görevden ilki Nemea adlı vadide yaşayan, bölge halkına dehşet saçan ve derisine hiçbir silahın zarar veremediği Nemea Aslanını yenmektir. Herkül ilk başta silah kullanmıştır fakat işe yaramadığını anlayınca aslanla güreşir ve çıplak elleriyle aslanı boğarak öldürür. Aslanın kendi pençelerini kullanarak da derisini yüzer. Ve kendisine daha sonraki görevlerinde kullanacağı zırh-postunu yapar.
  • Eski Mısır’ da erkek insan yüzlü, aslan gövdeli ve kanatlı bir yaratık olan sfenksler bulunur.. 

Gardiyan olan sfenksler üç gruptan oluşur. 

  1. İnsan yüzlü, aslan gövdeli
  2. Koç yüzlü, aslan gövdeli
  3. Şahin yüzlü, aslan gövdeli
  •  Kökeni Farsça olan Mantikor adlı kana susamış, aslan vücutlu, kanatlı, akrep kuyruklu ve kimi mitte insan kafalı olan yaratıklar bulunur. Kökleri Hindistan ve İran’a dayanır. Bazı kaynaklarda da Pers mitolojisinden geldiğine inanılır. Avından hiçbir iz bırakmaması ile ünlüdür. Kuyruğuyla zehirli oklar fırlattığı ve pençeleriyle saldırdığı rivayet edilir. Aynı zamanda oldukça zeki ve kurnaz bir yaratıktır. 

Mitolojilerde Köpek

  • Yunan Mitolojisinde yeraltı diyarının kapılarının bekçisi olan ve de yer altı diyarının tanrısı olan Hades’ in üç başlı devasa bir köpeği bulunur. Bu köpek Cerberus’ tur. 
  • Herkül’ e verilen 12 görevden sonuncusu da cehennemden Cerberus’ u çıkarıp yeryüzüne getirmesidir. Herkül (Heracles), Tartaros’ a iner ve Hades’ ten Cerberus’u ister. Hades ise Herkül’ e silah kullanmadan canavarı yenerse canavarın onun olacağını söyler. Herkül canavarın yanına giderek boğazına yapışır, ta ki canavar pes edene kadar.

Hercules Removes Cerberus from the Gates of Hell – Johann Koler Russian (1855)

Herkül Cerberus’u Cehennem’in Kapılarından Kaldırıyor – Johann Koler Russian (1855)

  • Yunan Mitolojisinde av tanrıçası Athena da yanında arkadaşı olan bir köpekle betimlenir. 
  • Türklerde de köpek, 12 hayvanlı Türk takviminde 11.yılı belirtir. Ulu tanrı Ülgen de kötülük tanrısı Erlik’ ten insanları koruması için köpekleri görevlendirir.

Mitolojilerde Tilki

  • Tilki, Asya bölgesinde kutsal bir hayvandır. Japon mitolojisinde Kitsune, Kore’ de Kumiho ve Çin’ de Huli Jing olarak bilinen şekil değiştiren ve çekici bir kadına dönüşebilen dokuz kuyruklu kötü bir tilki ruhu bulunur. Bu ruh insanın ruhunu emer, etini yer ve de hatıralarına sahip olur. Yüzlerce yıl yaşayabilirler.

Mitolojilerde Yılan

  • Yılan birçok mitolojide gizemli kabul edilmiştir. Deri değiştirmesi de ölümsüzlüğü ve yenilenmeyi temsil eder. Yeryüzü ve yeraltı arasında gidip geldiğine inanılır. 
  • Türk Mitolojisinde de yılan korkuyla karışık saygı görmüştür. Yeraltının tanrısı Erlik ile de ilişkilendirilmiştir. Ama en çok ise “Yılanların Şahı” anlamına gelen Şahmeran’ı (Şahmaran) duymuşuzdur. Anadolu’da birçok bölgede ama en çok da Tarsus bölgesinde yaşadığına inanılan Şahmeran, yerin yedi kat altında yaşayan Maran adı verilen yılanların kraliçesidir. 
  • Efsaneye göre Cemşab adlı fakir bir ailenin oğlu, arkadaşlarıyla bal dolu bir kuyu bulur. Aşağı inen Cemşab’ı arkadaşları kuyunun dibinde bırakırlar, kuyunun dibinde olan Çemşab ise bir ışık sızıntısı görür. Deliği kazarak büyütür ve eşi benzeri olmayan güzel bir bahçe görür. Bu bahçede yılanlar, çiçekler ve havuz bulur. Yılanların ortasında da hükümdarları olan beyaz renkte; başı çok güzel bir kadın, gövdesi ise yılan şeklindeki Şahmaran’ı bulur. Şahmaran, Cemşab’ı çok sever/ aşık olur. Cemşab bir süre bu bahçede yaşar ve Şahmarandan hastalıkların tedavilerini, yararlı bitkisel ilaçları öğrenir. Fakat delikanlı ailesini ve yeryüzünü özler. Şahmaran da dayanamayıp kendisinden kimseye bahsetmemesi koşuluyla gitmesine izin verir. 
  • Uzun bir süre Cemşab bu sırrı saklar. Ama bir gün Tarsus Kralı amansız bir hastalığa yakalanır ve kralın veziri ancak ve ancak Şahmaran’ın etinin krala iyi geleceğini söyler. Bir şekilde de Cemşab’ın Şahmeranın yerini bildiği öğrenilir. Bunu sonucunda da Cemşab zorla konuşturulur. Şahmaran bulunduğu kuyudan zorla çıkartılır. Ve Cemşab’a dönerek  “Beni toprak çanakta kaynatıp suyumu Vezire içir, etimi de Padişaha yedir.” demiş. Böylece de vezir ölmüş, padişah ise iyileşip Cemşab’ı vezir yapmış.
  •  Efsaneye göre de Şahmeran’ın öldürüldüğünü yılanlar o günden beri bilmemektedirler. Tarsus’un, Şahmaran’ın öldürüldüğünü öğrenen yılanlar tarafından bir gün istila edileceği rivayet edilir.
  • Yunan Mitolojisinde tanrıların mesajcısı olan Hermes’ in asasında da çift yılan sarılı olarak bulunur.
  • Aynı zamanda Yunan Mitolojisinde Herkül’ ün 12 görevinden biri de yılan-ejder olan ve de her kesilen başı için yerine iki tane çıkan çok başlı bu canavarı yok etmektir. Bu canavarın adı ise Hydra’ dır.
  • Eski Mısır’ da güneş tanrısı Ra’ nın her günün başında Apofi (Apophis, App, Nil’ in Yılı) adlı karanlık ve kaosun vücut bulmuş haliyle güneşin doğuşu için savaşır.
  • İskandinav Mitolojisinde tanrı Loki’ nin çocuğu olan dev yılan Jormungand yani “Dünya Yılanı” olarak da bilinen dev bir zehirli yılan da bulunur. Bu yılan dünyamızı (Midgard) saracak formda betimlenir. Kıyamet gününde de (Ragnarok) Orta Dünya’ nın koruyucusu Thor ile savaşıcağına ve de birbirlerini öldüreceklerine inanılır.

Mitolojilerde Kartal

  • Yunan Mitolojisinde ulu tanrı Zeus’ un şekil değiştirip kartala dönüştüğüne inanılır. Aynı zamanda Zeus’ u babası Kronos’ tan korumak için annesi Rhea bir kartala verir ve bu kartal Zeus’u babasının onu bulamayacağı bir adaya taşır. Bu adada da büyüyüp güçlenerek babasını yenebileceği seviyeye ulaşır. Bu yüzden de kartal Zeus’ un simgesidir. Şans getirdiğine, gelecekten haber getirdiğine ve doğaüstü güçlerin simgesi olduğuna inanılır. Eski Türklerin Şamanizm inancında da kartal kutsal kabul edilir. 

Mitolojilerde Çakal

  • Mısır Mitolojisinde çakal başlı bir insan görünümünde olan Anubis ölüm, cenaze ve mumyalama tanrısıdır. Bundaki etkenin mezarların etrafında dolaşan çakallardan geldiğine inanılır. Ölülerin ve ruhların koruyucusudur, ölüleri öteki diyara taşır. Aynı zamanda da ölülerin kalbini tartar. Bir kefeye ölünün ruhunu belirten kalbi, diğer kefeye de adalet tanrıçası Ma’at ‘ın tüyü konurdu. Kişi şayet iyi biriyse kalbi tüyden hafif gelip ruhu tekrar doğması için gökyüzüne gönderilir fakat kalp tüyden daha ağırsa da kötü kabul edilip sonsuz bir azap çekmesi için yeraltı dünyasına gönderilir. Anubis’in birçok ismi bulunur; “aşağı alemin kapı açıcısı” , “kutsal mumyalayıcı” , “ölüler kentinin efendisi” ve “terazilerin koruyucusu” .

Mitolojilerde Boğa

  • Yunan Mitolojisinde insan gövdeli, boğa başlı, Minotor (Minotaur) adlı bir yaratık bulunur. Girit kralı Minos bir gün denizler tanrısı Poseidon’a adada egemen olup olmamasına dair bir işaret için yalvarır. Poseidon bu duanın arkasından olağanüstü bir güzellikte olan beyaz bir boğa yollar. Kral Minos ise bu güzel boğanın kurban edilemeyecek kadar güzel olduğunu düşünüp onun yerine başka bir boğayı kurban olarak keser. Poseidon da bunu öğrenip Minos’un karısı Pasiphae’yi bu boğaya aşık eder. Pasiphae, alim olan Daedalus’a içine girebileceği ahşap bir boğa inşa ettirir. Ve bu şekilde boğayla cinsel ilişkiye girerek hamile kalır. Bu döllemeden de yarı insan yarı boğa Minotor doğar. Minotor büyüdükçe dışarıya zarar verir, Daedalus da kaçmanın mümkün olmadığı büyük bir yeraltı labirenti inşa edip içine de Minataur’u hapseder. Öfke ve açlığından dolayı yılda bir kere Atina’dan 7 delikanlı ve 7 genç kızın yaratığa kurban edilmesi gerekir, bu kurbanlar Atina kralının oğlu olan Theseus’un labirente girip yaratığı öldürmesine kadar da devam etmiş.

Mitolojilerde Zümrüdüanka Kuşu

  • Neredeyse bütün mitolojilerde büyük ve görkemli bir kuş bulunmaktadır. Anka ise bir çok mitte yer alan efsanevi ve ölümsüz bir kuştur. Eski Yunan’da adı “Phoenix” , Arap kültüründe “Anka” , İran kültüründe “Simurg” , Çin’de “Tanniao” , Türk mitolojisinde “Tuğrul Kuşu” ‘dur. (Bazen de Hüma, Sireng, Zümrüt, Devlet Kuşu adlarıyla da anılır.) Ünlü Arap masalları olan “Bin Bir Gece Masalları” ‘nda da bahsi geçer, Kaf Dağının üzerinde yaşar. Öldükten sonra küllerinden doğar ve tekrar dirilmenin sembolüdür. Geniş bilgi ve hünerlere sahiptir, kendisine danışan hükümdar ve kahramanlara akıl hocalığı yaparmış. Gözyaşı şifa verirmiş.
  • İslam tasavvufçusu Feridüddin Attar “Mantık’ut- Tayr” adlı yapıtında Anka’nın hikâyesini anlatır. Anka kuşu ile ilgili bir hikâye şöyledir: 

“Rivayet olunur ki, kuşların hükümdarı olan Simurg ( Zümrüd-ü Anka ya da Phoenix ), Bilgi Ağacı’nın dallarında yaşar ve her şeyi bilirmiş. Bu kuşun özelliği gözyaşlarının şifalı olması ve yanarak kül olmak suretiyle ölmesi, sonra kendi küllerinden yeniden dirilmesidir.”

Daha fazla bilgi için İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa hocalarından Dr. Öğr. Üyesi Altan ARMUTAK ile çektiğimiz “Hayvanların Mitolojideki Yeri” adlı Youtube videomuzu izleyebilirsiniz.

Kaynakça

  • Altan ARMUTAK, Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi, 1. Memeli Hayvanlar, İstanbul Üniversitesi Vet. Fak. Derg. Erişim tarihi: 19.09.2023
  • Altan ARMUTAK, Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi, 2. Sürüngenler, Balıklar, Kanatlılar ve Mitolojik Hayvanlar, İstanbul Üniversitesi Vet. Fak. Derg. Erişim tarihi: 19.09.2023
  • Ayşe Karabey TEKİN, Merve DUYDU, TÜRK MİTOLOJİSİNDE HAYVAN SEMBOLİZMİ VE GELENEKSEL “ŞAHMERAN” FİGÜRÜNÜN SANATA YANSIMALARI, İdil 96 (2022 Ağustos) : s. 1208-1217 Erişim tarihi: 19.09.2023
  • Deniz KARAKURT, Türk Söylence Sözlüğü . Erişim tarihi: 09.10.2023
  • Merve AKPINAR, Türk Mitolojisindeki Hayvan Figürlerinin Çağdaş Türk Resim Sanatına Yansıması, Yüksek Lisans Tezi. Erişim tarihi: 19.09.2023
  • Prof. Dr. Necati DEMİR, Bozkurt ve Ergenekon Destani. Erişim tarihi: 20.09.2023
  • Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016 Erişim tarihi: 03.10.2023
  • Şakire BALIKÇI, Şahmeran Efsanesi ve Yılan Tılsımlarının Psikanalitik Açıdan Değerlendirilmesi. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:1, 53-64. , Erişim tarihi: 04.10.2023

İnternet kaynakları

Resimler

Image by <a href=”https://www.freepik.com/free-vector/hand-drawn-greek-mythology-illustration_25794039.htm#query=Hermes&position=4&from_view=search&track=sph“>Freepik</a>

Trend