VETEXPLAIN

,

Kök Hücre(Stem Cell) Nedir? Veteriner Tıbbında Kullanım Alanları Nelerdir?

Kök hücreler; henüz farklılaşmamış, bir çok hücreye dönüşme yeteneği olan, yenilenme özelliği yüksek hücrelerdir.  Kök hücreler hariç vücuttaki diğer hücreler belirli bir işlevi yerine getirmek için özelleşmişlerdir. Nasıl ki alyuvarlar oksijen taşımaya, karaciğer hücreleri glikojen depo etmeye, bağırsak emici epitel hücreleri madde emilimini sağlamaya programlanmış ise kök hücreler de neredeyse sınırsız dönüşüm kapasiteleriyle vücuttaki bu…

Mehmet Ali KIRBIYIK
4–6 dakika
, , , , , , , , , , , , ,

Kök hücreler; henüz farklılaşmamış, bir çok hücreye dönüşme yeteneği olan, yenilenme özelliği yüksek hücrelerdir. 

Kök hücreler hariç vücuttaki diğer hücreler belirli bir işlevi yerine getirmek için özelleşmişlerdir. Nasıl ki alyuvarlar oksijen taşımaya, karaciğer hücreleri glikojen depo etmeye, bağırsak emici epitel hücreleri madde emilimini sağlamaya programlanmış ise kök hücreler de neredeyse sınırsız dönüşüm kapasiteleriyle vücuttaki bu ve bu gibi her tür hücreye dönüşebilir. Zaten bu dönüşüm kabiliyetlerinden dolayı tıp dünyası kök hücre çalışmalarından bu kadar umutlu.

 Ama bu kök hücrelerin hangi hücre grubuna özelleşeceği çekirdeklerinde bulunan genlerin aktif ve inaktif durumuna bağlı olarak değişir. 

Aynı zamanda kök hücreler birçok dokuda bulunmaktadır ve de bulunduğu dokudaki zarar görmüş hücrelerin yenilenmesinden yani onarımından sorumludur. Kök hücreler birçok dokuda bulunsa da vücuttaki belli başlı yerlerden tedarik edilebilir. Karın bölgesinden yağ alınması, damardan kan alınması, kalça kemiğinden cerrahi yöntemlerle ilik alınması, göbek kordonundan kan alınması gibi pek çok yöntemle elde edilebilir. 

Peki kök hücreler, bu kadar fazla bölünme yeteneğine nasıl sahip oluyor?

Kök hücrelerin bu yüksek bölünme yetenekleri, telomer uzunluğu ve telomeraz enziminin yüksek aktivitesinden kaynaklanmaktadır. Kromozomların uç bölgelerinde bulunan tekrar eden dizilere sahip DNA zinciri uzantılarına telomer denir. Telomeraz enziminin yüksek aktivitesi telomer uzunluğunu artırır. Bu artış ise kök hücrelerin neredeyse sınırsız bölünebilmesine olanak sağlar.

Kök Hücre Tipleri

Başlıca iki gruba ayrılırlar. Bunlar: 

Embriyonik Kök Hücreler(EKH): Zigotun oluşmasıyla blastomer adlı bölünen hücrelerini içerir. Totipent özelliktedirler. Bu tip kök hücrelerin farklılaşma yetisi erişkin kök hücrelerden çok daha fazlası . Sebebiyse belirtilen telomer uzunluğudur. 

Erişkin Tip Kök Hücreler(ETKH): Vücuttaki farklılaşmış bir dokudan elde edilen ve de dokuda hasar meydana geldiğinde dokuyu yenileyen/onaran kök hücrelerdir. Bu kök hücreler; sinir, kas ve karaciğer hücrelerine dönüşebilir. Bu hücrenin türleri ise; 

  • Hematopoietik Kök Hücreler (HKH) : Bütün kan hücrelerine dönüşebilirler. Kemik iliği, periferik kan ve kordon kanından elde edilebilirler.
  • Mezenkimal Kök Hücreler (MKH) : Yağ, kemik, kıkırdak, kas, tendon, ligament gibi hücrelere dönüşebilirler. Kas dokusu, diş pulpası(=diş özü), kordon kanı, amniyon sıvısı, sinoviyal sıvı ve periferik kandan elde edilebilir.

Kök Hücrelerin Farklılaşması 

Kök hücrelerin uygun şartlar ve uyarıcılar altında farklı tip hücrelere farklılaşmasına “plastisite (transdiferansiyasyon)” denir. Kök hücreler, yeteneklerine göre birden fazla tür hücreye dönüşebilir.

Genel olarak ise üç çeşit kök hücre bulunur.

  • Totipotent Kök Hücreler; zigot(=döllenmiş yumurta) ve erken morulada bulunurlar. ‘‘Totipotent’’ kelimesi ‘‘her şey olma potansiyeline sahip’’ demektir. (Totipotent kök hücreler, kendi başlarına yeni bir canlı oluşturma yeteneğine sahiptirler. Genetik olarak aynı olan tek yumurta ikizleri bu şekilde oluşur.)
  • Pluripotent Kök Hücreler; embriyonik kök hücrelerdir. Totipent kök hücrelerin aksine yeni bir organizma oluşturamazlar. Embriyonik tabakalardaki(=endoderm, mezoderm, ektoderm) hücreleri oluştururlar. Ve bu tabakalardan vücuttaki diğer bütün hücreler özelleşir. Aşağıdaki tabloda bu tabakalardan özelleşen yapılar gösterilmiştir.

Tablo; Deniz SARGIN, XXX. Ulusal Hematoloji Kongresi Mezuniyet Sonrası Eğitim Kursu

  • Multipotent Kök Hücreler; kordon, kemik ilikleri, yağ dokuları ve bir çok dokuda bulunurlar. 

Kök Hücrelerin Kullanım Alanları

Vücuttaki beyin, kalp gibi bazı organlar ciddi hasar gördüklerinde yenilenemezler. Bu gibi durumlarda kök hücre tedavisi devreye girebilir. Yüksek bölünebilme ve farklılaşma yeteneklerinden dolayı da hasar gören organların yenilenmesinde kullanılabilir. 

Kemik iliği kanserleri, lenfoma, lösemi, anemi, organ kanserleri, plazma hücre hastalıkları, kalıtsal kan hastalıkları, bağışıklık yetersizliğine bağlı hastalıklar gibi daha birçok rahatsızlık kök hücre terapisi ile iyileştirilebilir.

Veteriner hekimlik alanında kök hücrelerin tedavi amaçlı kullanılması ilk olarak 1995 yılında Herthel tarafından atlarda ligament problemlerinde kullanılmıştır. Bu uygulamada sternumdan elde edilen saf kemik iliği hasarlı ligament üzerine doğrudan verilmiş ve bu uygulamanın fonksiyonel olarak iyileşme sağlandığı raporlanmıştır.

Daha sonraları kök hücre tedavisi yaygınlaşmaya başlamış; kedi ve köpeklerde kalp hastalıklarında, göz hastalıklarında, ortopedik lezyonlarda, tip 1 ve tip 2 diyabette, merkezi sinir sistemi hastalıklarında, tümöral olguların tedavisinde, kıkırdak defektlerinde kullanılmaktadır. Köpeklerde kök hücreler proksimal humerustan veya femurdan elde edilir.

Kök hücreler atlarda tendinitis, ligament, eklem ve kıkırdak hasarlarının tedavisinde kullanılır. Daha önce bahsedildiği gibi atlardaysa sternumdan elde edilir. 

Büyükbaş hayvanlar da ise ortopedik hasarlarda, eklem hastalıklarında ve deri lezyonlarında kullanılır.

Gelecekte organ naklinin yerini alabilecek kök hücre terapi çalışmaları günümüzde devam etmektedir.

Kalp kasının yenilenmesi, diyabet, romatizma, Parkinson, Alzheimer, sinir sistemi ve omurilik yaralanmaları, karaciğer hasarları gibi bozukluklarda kullanılmaktadır. Klinik olarak ortopedik kusurlar, kısırlık gibi bazı rahatsızlıklar ve deri hastalıklarında da kök hücre tedavisi daha fazla kullanılmaktadır.

–Hakan SAĞSÖZ, M. Aydın KETANİ. Sağsöz ve Ark. Kök Hücreler Dicle Üniversitesi Vet. Fak. Dergi 2008: 1 (2): 29 – 33 syf. 32 Kök Hücrelerin Kullanım Alanları

Birçok hücrenin ölmesiyle veya işlevini gerçekleştirememesi ile gelişen Parkinson ve Alzheimer gibi şu an günümüzde çözümü bulunmayan bu hastalıklarda kök hücre terapileri umut vadediyor.

Biliyor Muydunuz?Her yıl eylül ayının üçüncü cumartesi günü gönüllü kemik iliği bağışçılarına teşekkür etmek amacıyla “Dünya Kök Hücre Bağışçıları Günü” olarak kutlanır.

-Anadolu Ajansı

Kaynakça

  • Deniz SARGIN, Kök Hücre ve Kök Hücre Tedavisi, XXX. Ulusal Hematoloji Kongresi Mezuniyet Sonrası Eğitim Kursu. Erişim tarihi: 14.09.2023
  • Hakan SAĞSÖZ, M. Aydın KETANİ, Kök Hücreler,  Dicle Üniv Vet Fak Derg 2008: 1 (2): 29 – 33. Erişim tarihi: 14.09.2023
  • Murat AVCI, Kök Hücre; Tanımı ve Genel Özellikleri, Kullanım Alanları, Tarihi, Yüzey Belirteçleri, Arşiv Kaynak Tarama Dergisi. Erişim tarihi: 14.09.2023
  • Orçun CANNAZİK, Bülent POLAT, Kök Hücre ve Veteriner Hekimlikte Uygulama Alanları, Atatürk Üniversitesi Vet. Bil. Derg. 2014; 9(3): 198-205. Erişim tarihi: 14.09.2023
  • Osman BULUT, Ali BELGE, Kök Hücreler ve Veteriner Hekimlikte Kullanım Alanları, Harran Üniversitesi Vet. Fak. Derg. 2020; 9 (1): 086- 089 Erişim tarihi: 27.01.2024

İnternet Kaynakları:

Resimler:

Trend