Aromaterapi, zihinsel ve fiziksel sağlığı geliştirmek için uçucu yağların kullanılması ile gerçekleştirilen bir destekleyici yöntemdir. Uçucu yağlar, bitkilerin yapraklarından, çiçeklerinden, köklerinden veya diğer kısımlarından elde edilen yoğun bitki özleridir. Bu yağlar, bitkilerin doğal koruma sistemleridir ve günümüzde yapılan araştırmaların sonuçları ile desteklendiği üzere birçok terapötik özelliği de bulunmaktadır. Esansiyel yağlar, antiinflamatuar, antioksidan, analjezik, sakinleştirici, antibakteriyel, antiviral, antifungal, antiprotozoal, antimutajenik, antikanser, immünomodülatör ve enerji verici gibi kanıtlanmış geniş tıbbi özelliklere sahiptir.

Bu esansiyel yağların özellikle geleneksel çin veteriner hekimliğinde kullanımı oldukça yaygındır. Esansiyel yağların tür farklılıklarına, ürünün saflığına, uygulama yoluna ve konsantrasyonuna dikkat edilmesi evcil hayvanlarda güvenli kullanım açısından önemlidir.

İki ekstraksiyon tekniğinden biriyle üretilirler: Karakteristik aromayı ve biyolojik özellikleri sağlayan ana bileşenler olarak terpenoidler ve fenilpropanoidler içeren 1. buhar damıtma veya 2. soğuk presleme (turunçgil kabuğu veya kabuk yağına özgü).

Esansiyel yağlar yağda çözünür ve cilt tarafından hızla emilir. Diğer maddelerin (örneğin antibiyotiklerin) nüfuz edemediği hücre zarına nüfuz edebilirler. Bu onlara hücre içi antibakteriyel ve antiviral etkiler sağlama konusunda eşsiz bir yetenek kazandırır. Çalışmalardan elde edilen bulgular, çoğu esansiyel yağın dermal, oral veya pulmoner uygulamadan sonra hızla emildiğini ve genellikle böbrekler tarafından metabolize edildiğini veya akciğerler yoluyla dışarı atıldığını doğrulamaktadır. Bu yağların düşük sıcaklıklarda güvenli olduğu saptanmıştır.

Araştırmalar bu yağların farklı olası uygulamalarını vurgulasa da, bunların köpekler ve kediler de dahil olmak üzere hayvanlarda kullanımı hakkında çok az şey bilinmektedir. 

Bazı esansiyel yağların, evcil hayvanlar için, özellikle kedilerde kullanıldığında toksik olduğu düşünülmektedir. Bunun ana nedeni büyük olasılıkla metabolik süreçlerde rol alan bazı karaciğer enzimlerinin eksikliğidir (kedilerde UDP-glukuronil transferaz gibi), bu da bazı aktif bileşenlerin organizmada birikmesine ve bunların toksisitesine yol açar.

Esansiyel yağ üreten bitkiler birçok cinse aittir ve yaklaşık 60 familyaya dağılmıştır. Apiaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Myrtaceae, Poaceae ve Rutaceae gibi önemli familyalar, tıbbi değeri olan esansiyel yağ üretme yetenekleriyle iyi bilinmektedir.

Apiaceae familyası (örneğin kişniş, kimyon, anason, rezene, dereotu, kereviz, siyah kimyon), antibakteriyel, antifungal, antikanser ve antiviral aktiviteleriyle iyi bilinmektedir.

Lamiaceae familyası gibi diğer cinsler (örneğin kekik, adaçayı, melisa, yabani nane, nane, tatlı fesleğen, biberiye, lavanta) anti-inflamatuar özellikleri, antioksidan, anksiyolitik, kemoterapötik, antiviral, antimikrobiyal ve antimutajenik özellikleriyle iyi bilinmektedir.

Bu ailenin bazı üyeleri bağırsak rahatsızlıklarına ve bronşite de faydalıdır. (örneğin nane, biberiye, fesleğen, adaçayı, kekik, melisa, Lavandula sp.)

Diğer iyi bilinen ilgi çekici aileler arasında antibakteriyel, antifungal, antitümör, antikanser ve antiviral özellikleriyle bilinen Myrtaceae (örn. karanfil, kekik, çay ağacı, küçük hindistan cevizi, okaliptüs) ve limon otu yağı gibi ot ailesi (Poaceae) yer alır.

Daha yaygın anksiyolitik esansiyel yağlardan bazıları arasında lavanta (Lavandula angustifolia), gül (Rosa damascena), portakal (Citrus sinensis), bergamot (Citrus aurantium) bulunur. ), limon (Citrus limon), sandal ağacı (Santalum album), adaçayı (Salvia sclarea) bulunmaktadır.

Lavanta yağı (Lavandula angustifolia), anksiyolitik etkisi hayvan modellerinde de doğrulanmış esansiyel yağlardandır. Birçok çalışma aracılığıyla aşırı veya heyecanlı davranışları azalttığı, ruh halini iyileştirdiği ve kaygı/depresyonu azalttığı gösterilmiştir. Ayrıca gevşetici etkilerinin yanı sıra plazma kortizolünü düşürdüğü ve koroner kan akış hızını arttırdığı da tespit edilmiştir.

Etki mekanizması olarak kemirgen modelinde limon yağı ile yapılan çalışmalarda, muhtemelen beyindeki GABA-nerjik, serotonerjik ve dopaminerjik sistemleri modüle ederek anksiyolitik etkiler meydana getirmiştir.

Genel olarak, iyi serbest radikal temizleyici ve antioksidan özelliklere sahip esansiyel yağlar arasındaki etkinlik sırası şu şekildedir: 

karanfil > tarçın > hindistan cevizi > fesleğen > kekik.

Yapılan çalışmalar, anti-tümör özelliklere sahip buhur gibi esansiyel yağların ve narenciye yağlarının (örneğin limon, misket limonu, greyfurt) kanser önleyici özelliklere sahip d-limonen bileşiğini içerdiğini göstermiştir.

Genel olarak kekik, kekik , çay ağacı, tarçın, limon otu, defne, limon-mersin, karanfil ve gül ağacı yağları en aktif antimikrobiyallerdir. Okaliptüs ve kekik yağları, herpes virüsüne karşı önleyici aktivite gösterirken, çay ağacı yağı, tekrarlayan herpes virüsü enfeksiyonunun tedavisinde önemli bir etkinlik göstermiştir.

Hayvanlarda Kullanım Alanları

Esansiyel yağların üç farklı uygulama metodu vardır:

1. Topikal uygulama
2. Yutma
3. İnhalasyon (soluma) yoluyla

Topikal uygulama en yaygın olarak esansiyel yağın avuç içlerine sürülmesi ve sonrasında parmak araları, pençe ve pati pedlerinin alt kısımlarına, kulak uçlarına ve tüysüz bölgelere hafifçe uygulanmasıdır.

Esansiyel yağlar tek başlarına tedavi olarak kullanılabilir ancak veteriner hekimliğinde daha çok yardımcı tedavi olarak kullanılmaktadır.

Hem sağlık bakım programının bir parçası olarak hastalıkların önlenmesi için hem de mevcut hastalığı (örn. kanser, ilaca dirençli enfeksiyonlar, kas-iskelet sistemi ağrısı) bulunan evcil hayvanlarda yardımcı tedavi olarak kullanılabilirler.

Özellikle geleneksel çin veteriner tıbbında akupunktr tedavilerinin performansını optimize etmek için kullanımları tercih edilir. Bu doğrultuda ortamı rahatlatmak ve hastayı sakinleştirmek hedeflenmektedir.

Bilinmesi gereken bazı türlere spesifik etkileri vardır: Kediler ilaçları, kokuları ve kimyasalları köpeklerden ve insanlardan farklı şekilde metabolize eder ve bazı esansiyel yağlara karşı daha duyarlıdır. Duyarlılıkları nedeniyle, topikal esansiyel yağların kedigillerde kullanımı köpeklere kıyasla daha yüksek bir seyreltme gerektirecektir. Köpeklerde ve kedilerde potansiyel toksisite nedeniyle çay ağacı, huş ağacı ve kış yeşili esansiyel yağlarından kaçınılması tavsiye edilir. Ayrıca kediler naneden de uzak durmalıdır. Uçucu yağlar aynı zamanda diğer türlerde de (kuşlar, egzotikler, büyükbaş hayvanlar) kullanılmaktadır. 

Esansiyel yağları kullanırken saflık önemlidir ve veteriner hekimliği uygulamalarında güvenli kullanım için önemlidir. Saflığının doğrulanması için Sertifikalı Saf Terapötik Sınıf (CPTG) adı geliştirilmiştir. Bu esansiyel yağın CTPG olduğunu doğrulamak için uçucu yağ şirketi ve tarafsız üçüncü taraflar ile kapsamlı testlere tutulduğu anlamına gelir.

Daha önce tedavilerinde aromaterapi kullanılmış ve başarılı sonuç alınmış hastalara birkaç örnek:

• Yaşlı bir köpekte şiddetli kalp kurdu hastalığı ve konjestif kalp yetmezliği,
• Geriatrik bir dişi labrador retriever’da kas iskelet sertliği ve ağrı yönetiminde,
• Anksiyete tedavisinde,
• Köpeklerde otitis eksterna tedavisinde kullanılmıştır.

Bu blog yazısı Vet. Hek. Betül Su DOĞAN tarafından doğrulanmıştır.

Kaynaklar:

Shelton M. Animal Desk Reference II: Essential Oils for Animals 2nd Ed. Scot’s Valley, CA: CreateSpace Independent Publishing Platform 2018: 241-244, 256-260, 277-278, 459-461. 

Total Wellness Publishing (ed). The Essential Life 5th Ed. Pleasant Grove, UT: LLC Total Wellness Publishing 2018:1-23. 

Djilani A, Dicko A. The therapeutic benefits of essential oils. Nutrition, Well-being and Health, Bouayed J (ed). Rijeka, Croatia: InTech Europe 2012: 155-178.

Raut J, Karuppayil S. A status review on the medicinal properties of essential oils. Ind Crops Prod 2014; 62:250-264. doi.org/10.1016/j.indcrop.2014. 05.055

Setzer W. Essential oils and anxiolytic aromatherapy. Natural Products Communications 2009; 4(9): 13051316. 

Yip Y, Tse S. The effectiveness of relaxation acupoint stimulation and acupressure with aromatic lavender essential oil for non-specific low back pain in Hong Kong: a randomized controlled trial. Comp Ther Med 2004; 12(1): 28-37. 

Judd K (ed). Pursuing Essential Oil Safety with Cats and Dogs. Living Magazine Spring/Summer 2020: 24-26. www.doterra.com/US/en/magazines/doterraliving   

Aroma Tools (author). Modern Essentials: The Contemporary Guide to Therapeutic Use of Essential Oils, 5th Ed. Orem, UT 2013: 127.  

Kim, Sang-Hun. Kim, Suk. Jun, Hyung-Kyou. Kim, Duck-Hwan, Efficacy of aromatherapy for the treatment of otitis externa in dogs, 2009. https://koreascience.kr/ksci/search/article/articleView.ksci?articleBean.atclMgntNo=TSSOBU_2009_v49n1_85