Dişlere bakılarak yaş tayini nasıl yapılır?
Hayvanlarda yaş tayini doğum kayıtlarının tutulmadığı durumlarda hayvanın yaşını belirlemek için yapılan uygulamadır. Bu uygulamalar dişlerin yapısına, sayılarına, aşınma durumuna bakılarak; boynuzlara, kemiklerin yapısına ve epifiz plağına bakılarak yapılabilir. Bu blog yazımızda dişlere bakılarak yaş tayininin nasıl yapıldığını inceleyeceğiz.
Yerleşim Yerlerine Göre Diş Grupları
- Dentes incisivi (Kesici Dişler): Ağzın en ön kısmında bulunan yiyecekleri daha rahat çiğnenebilir hale getirmek için kesmeye yarayan dişlerdir. Ruminantlarda otları kesmeye yarar.
- Dentes canini (Köpek Dişleri): Ağzın ön bölgesinde yer alan kesici dişlerin hemen yanındaki sivri dişlerdir. Carnivor beslenen canlılarda sert yiyecekleri parçalamakla görevlidir.
- Dentes premolares (Premolar Dişler): İnsanlarda küçük azı dişi olarak bilinen azı dişlerin hemen önünde yer alan diş grubudur.
- Dentes molares (Molar Dişler): Azı dişi olarak da adlandırılan ağzın en arkasındaki dişlerdir. Çiğneme esnasında besinleri ezmeye ve öğütmeye yararlar.
Dişleri; süt dişi dediğimiz geçici dişler (Dentes decidui) ve süt dişleri döküldükten sonra yerini alan kalıcı dişler (Dentes permanentes) olarak ayırırız. Diş grupları, yapıları ve dişlerin sayıları hayvan türlerine göre farklılıklar gösterir.
Karnivorlar kökleri iyi gelişmiş ‘Brachydont’ diş yapısına sahiptirler. Dişler tam olarak çıktığında diş gelişimi durur. Üst diş kemeri alt diş kemerinden daha geniş olduğundan dolayı üst çenedeki tüm dişler, homoloğu olan alt çene dişlerinden daha büyüktür. Karnivorlarda süt dişleri doğumdan sonra 3. haftada çıkmaya başlar ve 3. ayda tamamlanır.
Köpeklerde Diş Formülü:
Geçici Dişler→ 2 ( I3/3, C1/1, P3/3) = 28
Kalıcı Dişler→ 2 (I3/3, C1/1, P4/4, M2/3) = 42
Köpeklerde;
- 2-3. aylarda kesici süt dişleri birbirinden ayrılmaya başlar. Dişlerde aşınmalar gözlemlenir.
- 3-4. aylarda kesici dişlerin facies incicivalarında düzleşmeler görülür.
- 4-5 aylık civarında süt dişleri dökülür ve 6-7 aylık civarında ise kalıcı dişler çıkar.
Premolar süt dişi (DP1) 4-5. ayda çıkar ve bu diş daha sonra düşmeyip kalıcı diş olarak yaşam boyu görev yapar.
- 6 aylık bir köpekte süt dişlerinin dentisyonu 6-8. haftada tamamlanır.
- 1,5 yaşında alt kesici (I1) dişte çıkıntılar kaybolur. 2,5 yaşına geldiğinde de alt kesici (I2) dişte çıkıntılar kaybolur.
- 3,5 yaşında üst kesici (I1) dişte, 4,5 yaşında üst kesici (I2) dişte çıkıntılar kaybolur.
- 5 yaşında I1 ve I2 yüzeyleri dikdörtgen şeklini alır. Alt kesici dişte (I3) hafif aşınmalar gözlemlenir.
- 6 yaşında alt (I3) çıkıntıları kaybolur ve artık canin dişler körelmeye başlar.
- 12 yaşında (I1) düşer, 16 yaşında kesici dişlerin tamamı düşer, 20 yaşına geldiğinde ise canin dişlerde de dökülme gözlenir.
Kedilerde Diş Formülü:
Geçici Dişler→2 (I3/3, C1/1, P3/2) = 26
Kalıcı Dişler→2 (I3/3, C1/1, P3/2, M1/1) = 30
Kedilerde süt dişler 2-3 haftalıkken çıkmaya başlar. İlk olarak insisiv dişler çıkar ve hepsi 4 haftaya kadar tamamlanır. Kalıcı dişler 15-17. haftada çıkmaya başlar. Canin dişler 4-5 aylıkken çıkarlar. 6. ay itibariyle bütün kalıcı dişlerin çıkışı tamamlanmış olur. 7. ayda ise gelişim süreleri tam olarak gerçekleşmiştir.
KAPLAN DİŞ ANATOMİSİ
Atlarda Diş Formülü:
Geçici Dişler→2 (I3/3, P3/3) = 24
Kalıcı Dişler→2 (I3/3, C1/1, P3/3, M3/3) = 40
Aygırlarda 40 diş bulunurken kısraklarda 36 adet diş bulunur. Çünkü dişilerde canin dişler bulunmaz ancak nadiren rudimenter olarak görülebilir. At dişleri ‘Hypsodont’ tiptedir. Yani gelişimleri durmaz, ömür boyu uzamaya devam eder. Bu sebepten dolayı da gerektiği durumlarda diş törpüleme işlemi yapılabilir. Atlarda yaş tayini yaparken 0-4 yaş arasında süt dişleri ve kalıcı dişler izlenirken, ilerleyen dönemlerde dişlerin çiğneme dönemlerinde meydana gelen aşınmalara bakarak tayin yapılır. Arpacık çukuru, diş yıldızı ve galvayne oluğu (10-30 yaşlar için) aşınma durumlarına bakmak için önemlidir.
Kesici süt dişleri daha küçük ve rengi beyazımsıdır. Dişler elle oynatıldığında sallanırlar. Kalıcı dişler ise daha büyük ve sarımsı renkte, hafif öne kamburlaşmış durumdadır. Kalıcı dişlerin ön yüzünde diş boyunca bir oluk bulunur.
- 0-2,5 yaşta süt dişleri çıkar ve süt dişlerindeki arpacık çukurluğu aşınır. 2,5 yaşında alt ön insisiv süt dişi düşer.
- 3 yaşında kalıcı alt ön insisivler çıkar. 3,5 yaşında süt dişlerinden alt insisivler düşer.
- 4 yaşında kalıcı alt orta insisivler çıkar. 5 yaşında alt çenede kalıcı son insisivler çıkar.
- 5-8 yaşta alt kesici dişlerde arpacık çukurluğu silinir. 8 yaştan sonra üst kesici dişlerde arpacık çukurluğu silinir, diş yıldızı ve diş oluğunda değişimler meydana gelir. Arpacık çukurluğu ön üst kesicilerde silinmişse 9 yaş, orta kesicilerde silinmişse 10 yaş, son kesicilerde silinmişse 11 yaşındadır.
- 15 yaşında sonra bütün alt insisivlerde dişlerin aşınma yüzeyi üçgen şekline dönüşmeye başlamıştır ve diş oluğu dişin yarısına kadar ulaşmıştır.
- 20 yaşında diş yıldız kare şeklindedir ve diş oluğu dişin boyutuna ulaşmıştır.
Sığırlarda Diş Formülü:
Geçici Dişler→2 (I0/3, C0/1, P3/3) = 20
Kalıcı Dişler→2 (I0/3, C0/1, P3/3, M3/3)=32
Sığırlarda üst çenede kesici dişler bulunmaz. Süt dişleri kalıcı dişlere göre daha beyaz ve küçüktür. Çeneye gevşek bağlıdır ve şekil olarak mantara benzerler. Kalıcı dişler daha sarı renkte ve sağlamdır. Kare/dikdörtgene benzer şekillerinden dolayı süt dişlerinden kolaylıkla ayırt edilebilir. Sığırlarda süt dişlerinin yerini kalıcı dişler alması halk arasında ‘kapak atma’ olarak isimlendirirlir. Bu da yaklaşık 2 yaşından sonra olur.
- 1,5 yaşında süt dişleri düşmüş veya düşmek üzeredir. Yerlerine 1. ön kesiciler çıkmaya başlar.
- 2 yaşında kalıcı ön kesiciler tamamen büyür. 2,5 yaşında birinci orta kesici süt dişleri düşer. 3. yaşında ise yerine kalıcı orta kesiciler gelir.
- 3,5 yaşında ikinci orta kesici süt dişleri düşer, 4 yaşında ikinci orta kesiciler kalıcı diş olarak çıkar.
- 4,5 yaşında son kesici süt dişleri düşer ve 5 yaşında yerini kalıcı son kesicilere bırakır.
- Sığırlarda 6 yaşından sonra dişlere bakılarak yaş tayini yapmak pek güvenli sonuçlar vermez ancak 6 yaşına kadar olan süreçte yaş tayini güvenli bir şekilde yapılabilir.
Koyunlarda Diş Formülü:
Geçici Dişler→2 (I0/3, C0/1, P3/3) = 20
Kalıcı Dişler→2 (I0/3, C0/1, P3/3, M3/3)=32
Koyunlardaki geçici ve kalıcı diş formülü sığırlardaki gibidir. Süt dişleri doğumda veya hemen sonrasında çıkar ve 1 yaşına kadar kalır.
1-1,5 yaşında 1.çift; 1,5-2 yaşında 2.çift; 2,5-3 yaşında 3.çift; 3,5-4 yaşında ise 4. çift kalıcı dişleri çıkar. 6. yaştan sonra ön kesici dişlerin arasında bir çentik oluşur.
Hayvan türleri arasında farklılık gösteren dişler sadece yaş tayini için değil evcil hayvanınızın genel sağlığı için de büyük önem taşır. Bu nedenle evcil hayvanlarımızın diş kontrollerini de rutin olarak yaptırmayı ihmal etmemeliyiz.
Bu blog yazısı, Vet. Hek. Esma Hande SEVİŞ tarafından doğrulanmıştır.
Kaynaklar
Ankara Üniversitesi Açık Ders Kaynakları. “Sindirim Sistemi I”. Son Erişim Tarihi: 10.05.2024
Et ve Süt Kurumu. “Hayvanlarda Yaş ve Kilo Tespiti”. Son Erişim Tarihi: 10.05.2024
https://www.esk.gov.tr/tr/10487/Hayvanlarda-Yas-Ve-Kilo-Tespiti
İstanbul Üniversitesi. “Kasaplık Hayvanların Sınıflandırılması Ve Besi Durumunun saptanması”. Son Erişim Tarihi: 10.05.2024
Kırıkkale Üniversitesi. “Kurban Olarak Kesilebilecek Hayvanların Nitelikleri Nelerdir?”. Son Erişim Tarihi: 10.05.2024
Ondokuz Mayıs Üniversitesi. Atlarda Yaş Tayini”
https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/mugurlu/126816/2.%20Atlarda%20Ya%C5%9F%20Tayini.pptx
VETEXPLAIN 