Türkiye, %28,3 oranıyla, dünyada tütün kullanımının en yaygın olduğu ülkelerden biridir. Bu da yaklaşık 23 milyon insanın aktif olarak her gün tütün kullandığını belirtir. Tütün dumanının kullanıcılara olduğu kadar onların etrafında bulunup pasif olarak maruz bırakılan insanlara ve çocuklara da verdiği zarardan sürekli bahsedilmekte ve bununla ilgili uyarılar yapılmaktadır. Biz de bu yazımızla, tütün kullanılan ortamda bulunmanın evcil hayvanlar üzerine etkilerinden bahsedeceğiz.

Çevredeki sigara dumanı, sahipleriyle yakın fiziksel ilişki içinde bulunan ev hayvanlarını birçok yönden etkiler. Bu dumanın inhalasyon yoluyla solunum sistemine direkt karışması veya derimize, kıyafetlerimize, mobilyalarımıza ve diğer yüzeylere nüfuz ettiği için bunlarla temas halinde bulunması yollarıyla maruz kalırlar. Özellikle kedilerin sık aralıklarla kendilerini temizleme alışkanlığı, onları yüksek risk altına sokar. 

İnsanlarda aktif ve pasif sigara kullanımı, kanser, kardiyovasküler ve solunum hastalıkları gibi birçok önemli rahatsızlığın patogenezinde önemli rol oynayan oksidatif strese yol açar. Oksidatif stres; vücudun reaktif oksijen türleri (ROS), serbest radikaller ve antioksidan kapasiteleri arasındaki dengesizlik nedeniyle ortaya çıkar. ROS ise; alınan oksijenin bir kısmının oksijen serbest radikallerine dönüştürülmesiyle oluşan, hücre metabolizmasının bir yan ürünü olan moleküllere denir. Tütün dumanı hem gaz hem de partikül formlarda serbest radikaller ve oksidanları içerdiği için vücuttaki ROS oluşumunu tetikler; bu da oksidatif stresi oluşturan dengesizliğin başlaması anlamına gelir. Aşırı miktarlardaki ROS, tüm biyolojik makro moleküllere hasar verir, vücut normal fizyolojik fonksiyonlarını yerine getiremez ve birçok hastalığın gelişimi böylece başlamış olur. Sonuç olarak tütün kullanımı oksidatif strese, ROS üretimini artırarak veya antioksidan üretimini kısıtlayarak oluşturduğu dengesizlikle yol açar.

Tütünün içeriğindeki birçok iz element, vücuttaki iz element konsantrasyonunu da etkiler ki bunlar ROS’un yapısına girmeleri ve antioksidan enzimlerin kofaktörü (çalıştırıcısı) olmalarıyla önemli rol oynarlar. 

Yaşları 1-7 arasında değişen 40 ev kedisiyle yapılan bir çalışmada, oksidatif stres ürünleri ve fazla üretilen ROS’u temizleyerek oksidatif stres oluşumunu engelleyen enzimatik antioksidanlar belirteç olarak kullanılmış ve takip edilmiştir. Sigara dumanına maruz kalan kedilerde oksidatif stres ürünleri, bağışıklık hücrelerinin salınımını tetiklemesi sebebiyle interlökinler ve sitokinler, vücuttaki bakır (oksidan gibi davranarak serbest radikal üretimine yol açar), glikoz ve kreatinin seviyeleri yüksek ölçülmüştür. Enzimatik antioksidanların ise sigara dumanından etkilenmeyen kedilere göre düşük olduğu görülmüştür. Sigarada bulunan nikotinin vücuda girdiğinde dönüştüğü aktif metaboliti olan kotinin serum seviyeleri ise sigara kullanılan evde bakılan kedilerin bulunduğu grupta daha yüksek bulunmuştur. 

İnsanlarda yapılan çalışmalarda yüksek kreatinin seviyeleri tütün kullanımıyla ilişkilendirilir, bu durumun sebebi toksinlerin böbreklere verebileceği hasara bağlanmıştır. Kedilerde de akut veya kronik böbrek hastalıkları yüksek kreatinin seviyeleriyle ilişkilendirilir; her ne kadar referans aralıkta olsa da sigara dumanına maruz kalan kedilerin bulunduğu gruptaki kreatinin seviyesi daha yüksek çıkmıştır. 

Yapılan başka bir çalışmada ise Kedi Malignant (Kötü Huylu) Lenfoma hastalığının, çevresel tütün dumanına maruz bırakılmayla ilgisi ölçülmüştür. Bu çalışmada ise hayvanların sigara tüketilen ortamda bulunduğu sürenin, sigara tüketimi miktarının ve kaç kişinin aktif olarak tütün kullandığı gibi değişkenlerin hastalığa yakalanma riskini doğru orantılı olarak arttırdığı görülmüştür. En yüksek risk kategorisinde bulunan grupla çevresel tütün dumanına maruz kalmayan grubun lenfomaya yakalanma riski karşılaştırılmış ve riskin ilk grupta 4 kat daha fazla olduğu bulunmuştur. 

ABD’de bir veteriner dergisinde yayımlanan makalede çevresel tütün dumanına maruz bırakılmanın kedilerde yine lenfoma ve ağızda bulunan yassı hücreli karsinom riskine etkisi ele alınmıştır. Nikotin, insanlarda karaciğer metabolizması yoluyla aktif formu olan kotinine dönüşür fakat bu karsinojenik yani kanser yapıcı bir madde değildir. Bunun aksine yine bir nikotin aktifi olan NNAL maddesinin karsinojenik etkileri bulunmuştur. İnsanlarda olduğu gibi sigara kullanılan evlerde yaşayan kedilerde bu maddelerin idrardaki konsantrasyonları üzerine çalışıldığında; nikotin, kotinin ve NNAL madde konsantrasyonları tütün ürünü kullanılmayan evde yaşayan gruba göre yüksek değerde çıkmıştır. 

Size olan sevgisi ve bağlılığı evcil hayvanınızı hep yanınızda kalmaya iter; onunla yanyana  geçirdiğiniz sürede, onun da yaşam alanı olan evinizde, isteği dışında onu sigara dumanına maruz bırakmak, çok sevdiğimiz dostlarımızı kendi ellerimizle hastalıklara sürüklemektir. Sigaranın aktif veya pasif kullanımının insanlara verdiği zararlar üzerinde durulduğu kadar, hayvanlarda oluşturduğu olumsuz etkilere de parmak basmak ve farkındalık oluşturmak için derlediğimiz bu yazımızı keyifle okumuş olmanızı dileriz. 

Bu blog yazısı, Vet. Hek. Doç. Dr. Lora KOENHEMSİ tarafından doğrulanmıştır.

Kaynaklar

Demirtas B, Yanar K, Koenhemsi L, Erozkan Dusak N, Guzel O, Akdogan Kaymaz A. “Tobacco smoke induces oxidative stress and alters pro-inflammatory cytokines and some trace elements in healthy indoor cats”. Vet Res Forum, 301-308. (2023) Son Erişim Tarihi: 17.05.2024

Elizabeth R. Bertone, Laura A. Snyder, Antony S. Moore. “Environmental Tobacco Smoke and Risk of Malignant Lymphoma in Pet Cats”. American Journal of Epidemiology, 268-273. (2002) Son Erişim Tarihi: 17.05.2024

McNiel, E. A., Carmella, S. G., Heath, L. A., Bliss, R. L., Le, K., & Hecht, S. S.. “Urinary biomarkers to assess exposure of cats to environmental tobacco smoke”. American Journal of Veterinary Research,  349-353. (2007) Son Erişim Tarihi: 17.05.2024

TÜİK. “Türkiye Sağlık Araştırması, 2022”. Son Erişim Tarihi: 17.05.2024

https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Turkiye-Saglik-Arastirmasi-2022-49747