Doğaya dönüp baktığımızda bazı canlıların bir kere üreyip öldüğünü(=semelparite), bazı canlıların ise hayatı boyunca birçok üreme döngüsü geçirdikten sonra öldüğünü (=iteroparite)  görüyoruz. Bu blogumuzda ise size bu iki üreme durumunu açıklayacağız.

İteroparite Nedir?

İteroparite, bir canlının hayatı boyunca birçok üreme döngüsü geçirdikten sonra öldüğü üreme şeklidir, Latince ise itero yani “tekrar etmek” ve pario yani “doğurmak” kelimelerinin birleşmesinden gelir. Bitki türlerinde bazen İteroparite terimi yerine polikarpi terimi de kullanılır.

İteropar omurgalılar; tüm kuşları, sürüngenlerin çoğunu, hemen hemen tüm memelileri ve balıkların çoğunu içerir. Omurgasızlar arasında yumuşakçaların çoğu ve birçok böcek (örneğin sivrisinekler ve hamamböcekleri) iteropardır. Aynı zamanda da çok yıllık bitkilerin çoğu iteropardır.

Semelparite Nedir?

Semelparite, ilk üremeden sonra ölme durumudur, Latince ise semel yani “tek bir kere” ve pario yani “doğurmak” kelimelerinin birleşmesinden gelir. Bazı bitkiler ve hayvan türleri bu üreme şeklini kullanır. Bitki türleri için bazen Semelparite terimi yerine monokarpi terimi de kullanılabilir. Ayrıca semelpar olduğu düşünülen birçok organizma, belirli koşullar altında tek üreme dönemini iki veya daha fazla bölüme ayırabilir.

Bu şekilde üreyen canlılara yani kısa ömürlü semelpar canlılara örnek vermek gerekirse; bir yıllık ile iki yıllık bitkiler ( tahıl bitkilerinin tamamı ve birçok otsu sebze) ve çokça örümcek türü örnek olarak verilebilir. Hatta Avusturalya’da semelpar keseli hayvanlar bile bulunmaktadır. Ayrıca yıllarca yaşayıp daha sonra bu tek üreme dönemini geçiren hayvanlar da bulunmaktadır. (bazı somon balıkları, bambu ve agav bitkileri)

–Semelpar bir bitki olan buğday

-Örümcek türü

–Somon Balığı

Herhangi bir iteropar popülasyonda, birinci ve ikinci üreme dönemleri arasında ölen bazı bireyler olacaktır, ancak bu, üreme sonrası programlanmış ölüm sendromunun bir parçası olmadığı sürece, buna semelparite adı verilemez.

Bu ayrım tek yıllık ve çok yıllık bitkiler arasındaki farkla da ilgilidir. Yıllık, yaşam döngüsünü tek bir mevsimde tamamlayan ve genellikle semelpar olan bir bitkidir. Çok yıllık bitkiler birden fazla mevsim yaşarlar ve genellikle (ancak her zaman değil) yinelenirler.

Üremeler Arası İkilem

Doğal seleksiyon, yaşam boyu üreme verimliliğini maksimuma çıkaran bir durumdur. Peki ilk üremeden sonra evrim neden bir canlıyı programlı bir şekilde öldürebilir? Semelpar türlerin tek bir çoğalma döneminde çok fazla yavru üretmesi bize aslında bir ipucu vermektedir. Bir canlı hemen hemen tüm kaynaklarını kullanarak tek ve büyük bir üremeyle normalden iki ila beş kat daha fazla çoğalabilir. Öyleyse burda sorulması gereken soru: hangi şartlarda Semelparite ile çoğalma potansiyel art arda çoğalmanın yani İteroparitenin yerini alır?

Teorik Yaklaşımlar

“Hangi şartlarda Semelparite ile çoğalma potansiyel art arda çoğalmanın yani İteroparitenin yerini alır?”

Bu soru geniş bir teorik literatüre konu olmuştur. Bu teoriler üç sınıftadır ve bunların hepsi üreme-hayatta kalma arasında gider gelir.

1. Demografiye göre yetişkinlerin hayatta kalma olasılığı yeterli olmadığında; evrim, gelecek için başka üreme kaynakları olması için semelpariteyi kullanır.
2. Risk almayan modellere göre ise yetişkinlerin hayatta kalması oldukça değişken olduğunda; evrim, tüm üreme eforlarını tek bir üreme için kullanma riski olmadığından iteropariteyi tercih eder.
3. Doğrusal olmayan ve üreme maliyetlerini ve faydalarını barındıran modellerde ise; üreme eforlarının düşük olduğu durumlarda bile üremenin gerçekleşmesi veya üreme eforları yüksek iken üremenin hızlı bir şekilde artışı da semelparitenin gelişme olasılığını arttırır.

Görsel: Semelparite evrimindeki demografik modelin şeması Semelpar ve iteropar popülasyonları hayal edin. Semelpar (yıllık) türler, iteropar türlerin 2,5 katı kadar tohum üretirler (doğal sistemlerin üretkenliğinin makul bir tahmini). İlk yıl, semelpar türler iteropar türlerden daha fazla ürerler, ancak iteroparların tekrar üremek için yaşama olasılıkları da vardır. Her yıl, iteropar yetişkin nüfusun % 50’si ölürse, ortalama bir birey hayat boyu 200 tohum üretecektir (semelpar popülasyondan daha az). Her yıl iteropar yetişkin nüfusun % 30’u ölürse, ortalama bir birey hayat boyu, semelpar popülasyondan daha fazla olmak üzere, 340 tohum üretecektir. Dolayısıyla, yüksek ölüm oranına sahip bir nüfusta, iteroparite yerine semelparite tercih edilecektir. Semelparitenin demografik modelleri bunu daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

-Evrim Ağacı

Gözleme Dayalı Kanıtlar

Semelparite hakkında birçok teorik model bulunsa da gözleme dayalı testler sınırlıdır. Örnek olarak; ekosisteme yapılan müdahaleler sonucunda erken yetişen çöl bitkileri ya da çelimsiz bitkiler verilebilir. Bu durum hayatta kalma oranlarının yüksek oranda değişmesinden kaynaklanmaktadır.

Demografik modelden bazı testler yapılmış ve başarıyla sonuçlanmıştır. Testler hepsi semelpar olmasa bile yetişkinlerin hayatta kalma oranlarının düşük olduğu türlerde veya popülasyonlarda, semelparitenin daha yüksek olduğunu göstermiştir. Bu testler, örümcekler, balıklar, bir dağ hardalı ve dev bir rozet bitkisi de dahil olmak üzere farklı canlılarda uygulanmıştır.

Eşzamanlı Semelparite 

Uzun yılllar yaşayıp daha sonra eşzamanlanan yani senkronize olan aynı yaş semelpar bitki popülasyonlarında alışagelmedik bir model bulunur. Bazı bambular, bazı palmiye türleri, tropik kanopi ağacı ve bazı çalılıklar bu modeli gösterir.

Kaynakça

T. P. Young, et al. Doğada Üreme Stratejileri: Semelparite ve İteroparite Nedir?. (14 Ağustos 2017). Alındığı Tarih: 30 Mayıs 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/463

Truman P. Young (Department of Plant Sciences, University of California at Davis), 2010 Nature Education

İnternet Kaynakları

https://bio.libretexts.org/Workbench/General_Ecology_Ecology/Chapter_8%3A_Life_Histories/4%3A_Semelparity_versus_Iteroparity