Dünya Sağlık Örgütüne göre protez ve ortezler, fiziksel engelli veya işlevsel kısıtlılıkları olan kişilere yardımcı olmak, işlevselliklerini iyileştirmek; sağlıklı, üretken ve bağımsız bir hayat yaşama potansiyellerini arttırmak için harici olarak uygulanan araç ve ürünler olarak tanımlanıyor. Hayvanlar da dahil birçok canlı belli dönemlerde çok çeşitli sebeplerden dolayı protez ve ortez gibi yardımcı araçlara ihtiyaç duyabiliyor. 

Giderek artan kullanımlarıyla birçok canlının biyomekanik ihtiyaçlarını karşılamalarına yardımcı olan araçlara protezler ve ortezler denir. Tek tek tanımlamamız gerekirse; protezler, “eksik vücut uzuvlarını taklit edecek ve onların yerini dolduracak şekilde yapılan, uzvun bir bölümünün ya da tamamının yerini alan ve bunların normal hareket kabiliyetinin geri dönmesine yardımcı olan” araçlardır. Ortez terimi ise “işlevlerini kısmen veya tamamen yitirmiş uzuvların performanslarını ve işlevlerini arttırmak, etkilenen bölgeleri stabilize etmek, bu bölgelere koruma sağlamak ve zayıf kasları desteklemek ve iyileşme sürecini hızlandırmak amacıyla vücuda takılan tıbbi araçlar” için kullanılır.  

Protez ve ortezlerin veterinerlikte kullanımının yaygınlaşması, veteriner bilimi geliştikçe hızla artmaktadır. Son günlerde hayvanlarda uzuv kaybı ve uzuv fonksiyon kaybı gibi durumlarda biyomekanik teknolojilerden sık sık faydalanılmaktadır. İnsan ve hayvanlar için protez ve ortez geliştiren endüstri aynı şeyi hedefler ve birbirine bağlıdır. Yalnızca canlı çeşitliliğinin getirdiği hareket ve vücut mekanizmalarından doğan anatomik yapı farklılıkları sebebiyle rehabilitasyon süreçleri çok iyi analiz edilmelidir. 

Bu tür araçlar kontrollü bir aralıkta korumalı hareketi destekleyerek olası yaralanmaların önüne geçer ve ağrı şiddetini azaltır; dengesiz uzuv bölgelerini stabilize ederek hareket kabiliyetinin artırılmasını sağlar. Öncelikle hareket veya işlev bozukluğunun teşhisi yapılır. Uygun araç ve malzeme belirlendikten sonra bunun üretimi ve uygulaması sağlanır. Tamamlandıktan sonra rehabilitasyon süreci başlar, tüm bu aşamaların veteriner hekimin kontrolünde gerçekleşmesi başarı oranını büyük ölçüde arttırır. 

Son yıllarda bilgisayar destekli tasarımların üç boyutlu baskı gibi katmanlı üretim teknolojileri sayesinde oldukça hızlı ve ucuz bir şekilde üretilmesi, protez ve ortez konusunda başarılı veteriner tıbbı uygulamalarının sayıca artmasını sağlamıştır. Üç boyutlu baskı teknolojileriyle protez ve ortezlerdeki tüm bölgelerde sertlik ve mukavemet kontrol edilebilmektedir. Böylece destekleme görevi yapacak bölgeler için daha sert, daha fazla konfor istenen bölgeler için daha esnek yapıda yardımcı araçlar üretmek mümkündür. Tüm bunların bir getirisi olarak üretilen teknolojik araçlar önceden imal edilen el yapımı ve doğaçlama olanlara kıyasla daha kullanışlı özellikler sunmaktadır. Fonksiyonel bozukluklara bağlı ağrı kaynaklarının iyileştirilmesi, daha fazla hareket kabiliyetinin sağlanması, ikincil ağrıların azaltılması, aktif yaşama dönüşün kolaylaştırılması, obezite ve ilişkili hastalıkların azaltılması, yaşam kalitesinin arttırılması ve bağımsız harekete kavuşmaları bu kullanışlı özellikler arasında sayılabilir. 

Hayvanlarda botlar, askılar, yürüteçler ve protezler en sık kullanılan araçlardır. Botlar ve patikler, nörolojik sorunlar nedeniyle bileklerini kıvıran veya ayaklarını çevirdiği için üst yüzüne baskı uygulayarak yürüyen hayvanların ayaklarını korumak amacıyla kullanılırlar. Çorap gibi ayağı örten bu araçlardaki sabitleyici kayışlar sayesinde ayağın zarar görmesi engellenir. Temizlenebilir ve su geçirmez şekilde üretilen botlar, düzgün ve önerilen şekilde giydirilip hayvanın deri bakımı aksatılmadığında en sağlıklı sonuçları vermektedir. 

Taşıyıcı askılar, hayvanı vücudunun çeşitli bölgelerinden sararak onu ayakta durma pozisyonuna geçirmeye yardımcı olur. Yatalak veya tedavi sonrası iyileşme sürecinde olan hayvanlarda yaygın olarak kullanılan bu araçların deriye zarar vermeyecek yapıda üretilmesi ve kolay temizlenebilir olması önemlidir. 

Kedi ve köpeklerdeki amputasyonların büyük çoğunluğu travma ya da tümör kaynaklı gerçekleşir. Osteomiyelit (kemik iltihabı) gibi kronik enfeksiyonlar ve çalışmayan uzvun sinir hasarları da amputasyon sebebi olabilir. Dört ayaklı hayvanların genel olarak üç ayakla yürümeye kolay alışmaları sebebiyle protez kullanımına gerek duyulmayabiliyor. Ancak çift taraflı amputasyon gibi özel durumlarda protez kullanımı gerekli görülmektedir. Genel kanının aksine her türlü amputasyon hayvanlarda taşıyıcı uzuvlara fazladan yük binmesine ve kronik ağrılara sebebiyet verir. Engelli hayvanlar için üretilen iki ya da dört tekerlekli gibi çeşitli formlarda tasarlanabilen yürüteçlere hayvanlar kolaylıkla yerleştirilip vücuduna destek sağlanılmış olur, hayvanınızın yaşam kalitesi yükselir. 

Veteriner hekimlikte çok yakın zamana kadar kendine pek fazla yer bulamayan protezler, giderek daha da yaygınlaşıp önem kazanıyor. İnsanlarda kullanımı üzerine yazılmış bolca kaynak ve çalışma bulunabilirken, hayvanlarda kullanımına ilişkin araştırmalar oldukça az. Burada araştırmacı veteriner hekimlerin üzerine, üretim malzemeleri ve rehabilitasyon süreçleri gibi konularda daha fazla bilgi sahibi olmak için, büyük bir yük düşüyor.  

Bu blog yazısı Vet. Hek. Ahmet Hamdi Küçük tarafından doğrulanmıştır.

Kaynak:

TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Mayıs 2021, Dr. Tuncay Baydemir, “Protezler ve Ortezler” yazısından uyarlanmıştır.